Przyszłość będzie inna. Wizje i praktyki modernizacji społecznych po roku 1918 to tytuł wystawy, którą od 24 lutego do 27 maja 2018 roku można było obejrzeć w warszawskiej galerii Zachęta. Miała ona wielowątkowy charakter, zgromadzono na niej ponad 500 obiektów. Jej narrację stanowiły: modernistyczne wzornictwo, architektura, film, teatr i fotografia. Za pomocą różnorodnych, lecz doskonale oddających ducha Polski z okresu międzywojennego form wyrazu , zaprezentowane zostały tu najważniejsze społeczne i kulturalne idee epoki. Wiele z nich okazała się z perspektywy czasu uniwersalna i aktualna do dziś. Wystawa pozwoliła nam lepiej zrozumieć miejsce, w którym mieszkamy, dała pełniejszą i głębszą perspektywę na Żoliborz.
Specyficzna sytuacja powojennej Polski, która po ponad stu latach nieobecności na mapie odradzała swoją państwowość, stanowiła podatny grunt do budowania nowej tożsamości, nowych idei i trendów. Mamy tu do czynienia z odważnymi postulatami awangardy artystycznej, koncepcje na organizację życia społecznego, emancypacja niedostrzeganych wcześniej grup społecznych: kobiet, dzieci, robotników, mniejszości narodowych. Myśl socjilogoiczna ukierunkowana była na integrację podzielonego pod zaborami społeczeństwa i niwelowanie podziałów. W dwudziestoleciu miedzywojennym kreują się zalążki myślenia ekologicznego, praktyki architektoniczne oparte na partycypacji społecznej, lokalnej aktywizacji kulturalnej, postępowe koncepcje wychowawcze, edukacja seksualna, kreuje się prawo pracy i pojawiają się postulaty o prawie do odpoczynku.
Wyrazem kształtujących się w dwudziestoleciu miedzywojennym postępowych koncepcji społecznych były projektowane i urządzane modelowe osiedla robotnicze Warszawskiej spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu i Rakowcu. Idea spółdzielczości rozumiana jako nowa koncepcja życia społecznego dotyczyła wszystkich jego sfer: edukacji, kultury, sportu, handlu, czasu wolnego i polityki. Podstawową zasadą wprowadzoną w życie w oparciu to założenie było rozumienie WSPÓLNOTY JAKO DOBRZE URZĄDZONEJ PRZESTRZENI. Architekturę wspólnotową realizowano poprzez budowanie kolektywnych osiedli, których istotnymi elementami była wspólna kotłowania centralnego ogrzewania, kąpielisko, pralnia, kluby, kina, teatry, dziedzińce.
Wystawa „Przyszłość będzie inna” ZACHĘTA – NARODOWA GALERIA SZTUKI
Z dzisiejszego punktu widzenia szczególnie interesujący wydaje się proces projektowania, do którego włączono przyszłych lokatorów. W ten sposób zaczęto wprowadzać w życie zasady partycypacji społecznej. Przykładem nowoczesnej praktyki projektowej była działalność poradni DOM I OGRÓD założonej w 1932 roku na osiedlu WSM Żoliborz przez Barbarę Brukalską i Ninę Jankowską. Były tu udzielane porady w zakresie racjonalnego urządzania mieszkań i ogrodów. W poradni można było wypożyczyć sprzęt, meble a także prowadzona była wzorcownia mebli do małych mieszkań.
Wystawa „Przyszłość będzie inna” ZACHĘTA – NARODOWA GALERIA SZTUKI
Architekci okresu międzywojennego chcieli oddziaływać na relacje międzyludzkie i stosunki społeczne poprzez organizację przestrzeni życiowej dla nowego człowieka. w 1930 roku na osiedlu WSM Żoliborz grupa PRASENS zorganizowała wystawę: Małe mieszkanie, której hasło brzmiało: PIĘKNO TO ORGANIZACJA PRZESTRZENI, A NIE CHAOS ZBYTECZNYCH OZDÓD. Jest ono trafnym opisem założeń tworzącej się wówczas nowej dziedziny, jaką była architektura wnętrz.
Przemiany społeczne związane z wdrażaniem nowych idei dotyczyły również dzieci. W lata 1918-1939 kształtowały się dwa istotne aspekty przemian społecznych. Z jednej strony emancypacja zawodowa kobiet, co wiązało się z wprowadzeniem nowych rozwiązań opieki nad dziećmi. Przed architektami stanęło nowe wyzwanie: projektowanie dla dzieci żłobków, przedszkoli i świetlic. Pojawiły się na szeroką skalę tworzone meble dziecięce. Z drugiej strony za sprawą postępowych koncepcji pedagogicznych, nowych odkryć w dziedzinie psychologia i psychiatrii dostrzeżono podmiotowość dziecka. Doskonale wyraził to Janusz Korczak, twierdząc, że DZIECI NIE BĘDĄ, LECZ SĄ LUDŹMI. Dzieci były wówczas uosobieniem lepszego jutra, zajmowały szczególną pozycję w koncepcji lepszego społeczeństwa. Powstało wówczas Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, po wojnie stworzono ośrodki opiekuńczo- wychowawcze jak NASZ DOM na Bielanach , sanatorium dl a żydowskich dzieci chorych na gruźlice w Miedzeszynie. Rozpoczęto tworzenie nowego typu architektury, która tworzona była z myślą o dzieciach.
Pomieszczenia miały być ekonomiczne, dostosowane do wzrostu dzieci, jasne, z dobrą wentylacją. Ważną rolę odgrywała też odpowiednia aranżacja wnętrz projektowanego przedszkola czy żłobka. Przykładano wagę, aby było one bezpieczne, higieniczne, estetyczne, proste w formie i utrzymane w jasnej kolorystyce. Meble dla dzieci miały być funkcjonalne. Były one wynikiem pionierskich badań ergonomicznych, dostosowane do parametrów ciała dziecka jako jedynego użytkownika. Zakładano też, że mają być łatwe w obsłudze, co sprzyjało nauce samodzielności.
Wystawa „Przyszłość będzie inna” ZACHĘTA – NARODOWA GALERIA SZTUKI
Ważna aspektem modernizacji społecznej jaka zachodziła w Polsce w okresie miedzywojennym był demokratyczny dostęp do sportu – jako nowej koncepcji spędzania wolnego czasu. Sport stał się ważną dziedziną emancypacji różnych grup społecznych: kobiet, mniejszości narodowych i robotników. Powszechne zainteresowanie sportem wymagało stworzenia nowych obiektów sportowych, co z kolei przyczyniało się do tworzenia nowych rozwiązań architektonicznych w przestrzeni. Jedną z prężnie rozwijających się gałęzi kultury fizycznej była turystyka. W ramach WSM powstała Spółdzielnia Mieszkaniowo – Turystyczna „Gospoda Włóczęgów”, której zadaniem było organizowanie wycieczek i kół turystycznych.
Emancypacja robotników przybiera różne formy. Domagają się oni swoich praw strajkując, demonstrując, biorąc aktywny udział w życiu społecznym. Zaczynają oni domagać się swoich praw, żądają troski o bezpieczeństwo i higienę w zakładach. Sporo uwagi poświęcono wówczas na ustanowieniu prawa pracy. Na wystawie mogliśmy zobaczyć galerię plakatów z lat 30. Powstały one na zlecenie Instytutu Spraw Społecznych. Znalazły się wśród nich grafiki znanych twórców, jak : Linke, Trepkowski, Porządkowski. Hasła „Masz 10 palców. Chroń je!” lub „Ręka skaleczona nie może pracować” mogą wydawać nam się dziś nieco komiczne, ale są one w połączeniu z grafiką, śmiałymi awangardowymi dziełami.
Wystawa „Przyszłość będzie inna” ZACHĘTA – NARODOWA GALERIA SZTUKI
Zmiany, które zaszły w sposobie funkcjonowania społeczeństwa swoim zasięgiem zahaczyły również o teatr. Przemiany dotyczyły zarówno koncepcji przestrzeni scenicznej jak i odbiorcy. To właśnie wtedy zniesiono sztywny podział na scenę i widownię. Tematyka przedstawień była wyrazem społecznych postulatów, w związku z czym narażona była na cenzurę polityczną. Teatry często działały na granicy prawa. Pojawiła się idea teatru symultanicznego i elastycznego. Realizowana przez Andrzeja Pronaszko. Zakładała ona możliwość różnorakiej organizacji przestrzeni teatralnej i jednoczesność wielu zjawisk. Pierwszy taki teatr powstał w na terenie WSM Żoliborz w Kotłowni i nosił nazwę Teatru im. Stefana Żeromskiego.
Jak żadne inne medium kino ukazywało dynamikę i kierunek zmian epoki. Siła jego oddziaływania była ogromna. Miało ono ważny wymiar społeczny, bo pozwala na udział w kulturze grupom dotąd wykluczonym. Na wystawie przywołana została działalność lewicowego Stowarzyszenia Miłośników Filmu START, do którego należeli:Aleksander Ford Eugeniusz Cękalski Wanda Jakubowska mieszkańcy Żoliborza.
Dwudziestolecie międzywojenne to jeden z najbardziej wieloznacznie ocenianych okresów w historii Polski. Z jednej strony odradza się państwowość, zachodzą dynamiczne zmiany polityczne, kulturalne i społeczne, a z drugiej jednak strony były to lata ogromnych wewnętrznych konfliktów i podziałów. Istotnym motywem wystawy Przyszłość będzie inna. Wizje i praktyki modernizacji społecznych po roku 1918 był pryzmat spojrzenia na ówczesną rzeczywistość oczami „słabych” dostrzeżenie ich emancypacji i przywołanie wartościowych idei, które mogą być aktualne dziś i wartościowe we współczesności.
Wzorcowe osiedle społeczne potrzebuje odpowiedniej struktury przestrzennej odpowiadającej jego strukturze organizacyjnej pisze w swojej książce Zasady społeczne projektowania osiedli mieszkaniowych wydanej w 1948 roku Barbara Brukalska. Publikacja spotkała się z niechęcią powojennych władz i zastała wycofana z księgarń. Oficjalna krytyka totalizmu została odebrana jako atak na ustrój socjalistyczny. Przedstawiona przez Brukalską koncepcja uspołecznionego indywidualizmu, czyli silnej wspólnoty wolnych jednostek mogła być postrzegana przez socjalistyczne władze jako zagrożenie. Bukalska dążyła do tego, by WSM Żoliborz był dobrze funkcjonującą przestrzenią kolektywną.
Zarówno ona jak i inni twórcy działający w Warszawskiej Wspólnocie Mieszkaniowej Żoliborz czy Rakowiec przypisywali sobie, jako architektom przesadnie dużą rolę w kreowaniu społecznej rzeczywistości, uzurpowali sobie zbyt wiele praw, mimo to dziś, z perspektywy czasu można stwierdzić, że odnieśli sukces. Jako mieszkańcy Żoliborza doświadczamy tego, że organizacja przestrzeni wpływa na relacje społeczne i wciąż w tej dzielnicy żywy jest duch: przestrzeni kolektywnej, silnej wspólnoty wolnych jednostek. O tym jak idee Stanisława i Barbary Brukalskich kontynuowane są dziś na terenie Żoliborz będziemy pisali w kolejnym wpisie na blogu.
Ciekawi jesteśmy, kto z Was był na wystawie Przyszłość będzie inna. Wizje i praktyki modernizacji społecznych po roku 1918 w Zachęcie ? Co zrobiło na Was największe wrażenie? Czy dostrzegacie spuściznę idei i dążeń dwudziestolecia międzywojennego w swojej okolicy?
Więcej o Żoliborzu możecie poczytać w innych miejscach na naszej stronie :Nowe zabytki na Żoliborzu Dom na Żoliborzu Żoliborski minimalizm
Jeżeli podobał Ci się ten wpis, będzie nam miło jeśli zostawisz to ślad swojej obecności. Zapraszamy do komentarzy poniżej lub na naszej stronie na Facebooku
